Mẹ ơi những người sống trên mây cất lời gọi con

Trong những giấc mộng của mình, ông Jiro mơ thấy sushi máy bay. Ông Jiro mặt mũi thanh tú, sáng sủa, nói năng rõ ràng, đĩnh đạc, hành động dứt khoát, nam tính, nhưng ổng vẫn sống ở trên mây. Nhiệm vụ của ông bạn Honjo trong phim không chỉ là suốt ngày than thở mà cũng là người chuyên nhắc cho ông Jiro trở về mặt đất. Ông Honjo liên tục nhắc ông Jiro về tình hình chính trị xã hội hiện tại, trong những năm giữa hai cuộc đại chiến, cho tới khi nước Nhật bắt đầu đưa máy bay qua đại lục. Từ chuyện đi ăn cơm đừng suốt ngày ăn cá với đậu hũ, tới chuyện dân Nhật còn đói ăn mà chính phủ đòi đi làm máy bay đánh nhau, hay chuyện nước Nhật ngày càng bị cô lập, rằng "sắp sụp đổ hết rồi" (cũng là lời ông điệp viên nói với Jiro trên núi). Bên cạnh ông Honjo chuyên than về các việc đao to búa lớn là cô em gái của Jiro. Kayo liên tục la Jiro về việc vợ sắp chết tới nơi mà suốt ngày đi làm máy bay. Nhưng ông Jiro vẫn sống trên mây, và không phải ổng không thấy được, không tỉnh được, không yêu vợ ổng, hay không biết suy nghĩ, mà là ổng kệ. Ổng kệ, vì máy bay là một giấc mơ bị nguyền rủa.

Trong phim có hai bức thư pháp đều mang chữ "Thiên thượng đại phong" tenjoutaifuu, ghi bằng chữ Hán. Bức đầu tiên đặt trong phòng họp của Mitsubishi, chỗ mà bộ sậu Mitsubishi với Jiro ngồi bàn chuyện làm máy bay với bên quân đội. Bức thứ hai đặt ở cửa nhà ông Kurokawa, là chỗ Jiro và Naoko cưới nhau trong đêm. Thiên thượng đại phong, hay là gió lớn trên trời, rõ ràng không còn mang nghĩa Phật tính của trẻ thơ như gió lớn đưa lên trời như bản gốc của thiền sư Lương Khoan nữa, mà giờ ám chỉ cơn gió dữ sẽ đưa "sụp đổ" tới. Thứ nhất là với chiếc Zero, cũng là với nước Nhật. Thứ hai là với Naoko.

Phim có nhiều lần "đại phong" kéo tới, không phải lần nào cũng dữ. Gió đưa Jiro với Naoko gặp nhau hai lần. Gió cũng thổi lửa làm cháy Tokyo, cháy trường đại học, để ông Caproni hiện ra nói "Gió nổi lên rồi". Rồi gió cũng nổi lên trong lần đầu tiên thử mẫu thiết kế máy bay tiêm kích, bẻ nát từng khớp nối máy bay. Ai đã nhìn thấy gió? Không phải anh cũng không phải em. Ông Jiro đọc thơ của Christina Rossetti như vậy.

Ông Jiro có thể làm gì khi "gió" thổi tới? Ổng có thể chống lại gió, như Junker đã làm ở Đức. Ông điệp viên Castrop ở trên núi kể cho Jiro về Junker, rằng Junker chống lại chính quyền Hitler, nhất quyết không làm máy bay chiến tranh, và bị Hitler truy đuổi. Nhưng Jiro (và Miyazaki) không phải Junker, mà ổng mê Caproni, người làm chiếc Ghibli. Khi "gió" thổi tới, ông Jiro kệ. Không phải ổng nương theo gió, mà là ổng kệ. Ổng không chống lại việc làm máy bay chiến tranh, vì với ổng máy bay nào cũng đẹp, bay được là đẹp. Ổng không nghỉ ở nhà với Naoko, vì ổng đã đồng hóa Naoko với máy bay tình yêu của ổng. Ổng kệ gió và ổng lựa chọn như vậy. Vì ổng sống ở trên mây, theo làn hơi nước máy bay. Bài hát chính cuối phim là bài Làn hơi nước máy bay (Hikoukigumo), một bài hát cũ đâu từ thập niên 1970, được có người trong Ghibli đưa cho Miyazaki nghe, vì nó giống nội dung phim. Bài này buồn khủng khiếp, nói về một cô bé đang bay lên trời, trong khi không ai để ý, cô bé không còn sợ hãi, cô lượn giữa trời cao. Làn hơi nước máy bay chính là sinh mệnh của cô. "Cô bé" sắp chết trong bài hát này cũng là Naoko, mà cũng là Zero, mà cũng là giấc mơ sushi máy bay của ông Jiro.

.

Gom hết mấy bài này lại để vô tag Phim gió.

Mua mưa thâu mây tan mệnh bạc

Đi mãi trên tuyết tôi tìm
Một dấu chân em để lại
Khi tay em nắm tay tôi
Băng qua đồng xanh cỏ dại

Trong phim gió có đoạn nói về chuyến đi qua Đức thăm hãng Junkers của ông Jiro và ông bạn bán than. Đoạn này có một cảnh nói về việc Jiro khi đi dạo trong đêm mùa đông với ông bạn thì nghe tiếng nhạc phát ra từ một ngôi nhà bên đường. Bản nhạc đó là một đoạn của liên khúc Winterreise của Schubert. Mình nghĩ bài Winterreise tượng trưng cho cả một phân đoạn phim này. Winterreise là "hành trình mùa đông". Có thể gọi đoạn này là đoạn Hành trình mùa đông của Jiro. Ngay sau đoạn này là cảnh Jiro lại mơ thấy Caproni (cậu thích sống trong thế giới có kim tự tháp hay không có kim tự tháp?), và cảnh lập tức chuyển sang mùa xuân, chấm dứt hành trình mùa đông.

Mình không biết đoạn Winterreise trong phim hát là đoạn nào, vì mình không rành nhạc Schubert và tiếng Đức của mình thì trừ mấy câu vớ vẩn linh tinh tụi trong lab dạy thì mình chẳng biết gì thêm nhiều. Nhưng đại loại là bài này sặc mùi lãng mạn chủ nghĩa thế kỉ 19 của Schubert, kể về một anh có hẹn với người yêu trong mùa đông xong bị cô này gạt, xong anh buồn quá đi lang thang trong mùa đông để tìm người yêu. Có vậy thôi. Một khổ tượng trưng cho liên khúc này mình đã dịch ở đầu bài kìa, quay lại đọc đi.

Hành trình mùa đông của ông Jiro cũng chính là hành trình đi tìm tình yêu của ổng, tức là cái máy bay. Và ổng đã gặp tình yêu của ổng trong giấc mơ, chính trong trời tuyết. Tình yêu của ổng, lúc này chưa mang hình dạng chiếc Zero, đang lao từ trên trời xuống và bốc cháy. Còn mặt Jiro thì đù ra như kiểu không biết chuyện gì đang xảy ra.

Lúc này Jiro chưa gặp lại Naoko, và mặt ổng vẫn còn non và rất đù. Đoạn này liên hệ mật thiết với đoạn Caproni kim tự tháp sau đó, nói về cuộc đời sáng tạo và lời khuyên "mười năm đời sáng tạo của cậu, hãy đổ hết sức lực ra mà làm nhé". Tình yêu của Jiro lúc này chưa thành hình, nó mang hình dáng tượng trưng là cái máy bay giấy, xuất hiện khi Jiro với Caproni đứng trên cánh máy bay của Caproni. Máy bay giấy, nghe quen không, đó chính là cái mà vài cảnh sau đó, Jiro dùng để tán Naoko. Rõ ràng thêm một bằng chứng cho thấy Miyazaki ngấm ngầm muốn nói Naoko chính là cái máy bay của Jiro.

Tình yêu của ổng chết từ lúc ổng còn chưa gặp, từ lúc nó còn chưa có hình dạng cụ thể và ổng còn chưa hiểu chuyện gì đang xảy ra. Điềm báo quá. Sau này khi nó dần dần thành hình, cụ thể hóa thành hình dạng Naoko và chiếc Zero, thì lại càng nhiều điềm báo cho thấy cả hai tình yêu đều sắp lên đĩa. Naoko thì đóng vai nữ chính truyện Núi thần phiên bản Nhật còn cái Zero thì bay giữa trời hoa anh đào nở tung, như kiểu samurai viết thơ từ thế dưới tán anh đào đang rơi. Về sau đúng là khi mấy chiếc Zero chuẩn bị đi kamikaze, thiếu nhi ra chào tạm biệt còn vẫy hoa anh đào với tặng cành anh đào cho các chiến sĩ đem lên máy bay. Bi thảm quá.

Còn cái phim này thì mệt ghê, càng coi càng phát hiện ra tùm lum thứ.

___________________

Hãy nghe Ru con mùa đông bản cũ của Ái Vân cho đỡ mệt:

Nào chốn nào chẳng gió xuân

Trong phim Gió, lần cuối cùng ông Jiro gặp Naoko là trước khi ra sân bay để cho bay thử mẫu prototype bay được đầu tiên của chiếc Zero. Trong phim, lúc đó là mùa xuân. Miyazaki cho vẽ rất nhiều hoa anh đào, nhưng lồng ghép rất khéo, mãi mình mới nhận ra được.

Lúc Naoko trốn từ trên núi trở về thì là cuối mùa đông. Lúc làm đám cưới thì đã có anh đào đầu mùa bay lả tả trong gió. Lúc Jiro về nhà gặp vợ lần cuối, tức là cảnh Naoko nói: "Nó nhất định sẽ bay mà. Anh Jiro, thương anh nhiều", là anh đào đã nở rộ cả cây. Lúc chiếc Zero đầu tiên bay lên trời, anh đào đã ở tràn hai bên bờ sông.

Naoko gắn liền với cái máy bay của Jiro. Ông Jiro yêu vợ ổng hơn hay yêu cái máy bay của ổng hơn? Hay là não ổng tự liên hệ hai đối tượng này lại rồi yêu hai cái cùng lúc. Lúc hai người gặp nhau khi đã lớn, ông Jiro chơi máy bay giấy với Naoko, có khi lúc này não ổng đã tự tạo liên kết liên hệ giữa người ổng yêu với cái máy bay.

Ở đoạn cuối, Miyazaki đưa ra một biểu tượng mới: hoa anh đào, để gắn liền cả hai đối tượng: Naoko và máy bay lại. Hoa anh đào tượng trưng cho cái đẹp chóng tàn, cho nỗi u buồn man mác về cái đẹp vô thường, về niềm vui và hạnh phúc vô thường. Nói cách khác thì hoa anh đào ý nói rằng Naoko sắp chết rồi, và cái Zero cũng sắp chết. Ở cảnh trước khi về nhà, ông Jiro nói chuyện với ông bạn chuyên than thở của mình. Ông bạn bán than nói về cái máy bay ném bom của ổng thiết kế ("Tụi mình đâu phải dân bán vũ khí, tụi mình chỉ muốn làm ra máy bay đẹp thôi"). Miyazaki cho vẽ cảnh một phi đội máy bay ném bom đi rải bom ở Trung Quốc bị không lực Trung Hoa Dân Quốc (coi kĩ sẽ thấy có hình bạch nhật thanh thiên trên máy bay tiêm kích) bắn vào bình xăng và nổ tan tành. Cảnh đầu tiên chiếc Zero bay ban đầu ngỡ trái ngược với cảnh nguyên phi đội bị ăn hành trước đó, nhưng lại được trộn lẫn với cảnh Naoko ra đi, và như đã nói, được gắn kết chặt chẽ với hoa anh đào. Sau niềm vui là ngay lập tức tới cảnh ông Jiro đi ra một nghĩa địa máy bay. Trong phim, Naoko không có mộ, chỉ có hàng hàng xác những chiếc Zero mang cờ thái dương nằm chết trong lửa đạn.

Đúng là Naoko chính là cái máy bay của Jiro. Chiện thật buồn. Hay đúng hơn Naoko chính là cái máy bay của Miyazaki.

__________________

Sách Mitsubishi A6M Zero của Osprey viết về vụ thử prototype đầu tiên của chiếc Zero như sau. Ghi ra đây để thấy phim của Miyazaki tuy bịa về ông Jiro và vợ ổng nhưng theo sát thực tế lịch sử về cái máy bay Zero tình yêu đích thực của Miyazaki đến mức nào.

"Mẫu prototype bay được đầu tiên đã được gỡ ra và vận chuyển đến sân bay Kakamigahara bằng xe bò (y hệt trong phim). Sau khi được lắp ghép lại, chiếc máy bay được xét duyệt và kiểm tra sơ bộ lần cuối. Chuyến bay đầu tiên của prototype Zero diễn ra vào ngày 1/4 năm 1940 (chính là giữa mùa xuân sang có hoa anh đào). Thời tiết vào ngày bay thử đầu tiên rất thuận lợi, có gió nhẹ. Sân bay Kakamigahara, nằm ở thành phố Gifu, do Không lực Đế quốc Nhật Bản quản lí, nên chuyến bay thử phải chờ đến khi quân đội tập luyện xong mới được diễn ra. Lúc này, chiếc máy bay được kéo ra và chuẩn bị sẵn sàng cho chuyến bay thử.

"Phi công chính cho chuyến bay thử là Shima Katsumo [...] Vào lúc 17h30, chiếc A6M1 cất cánh. Phi công thực hiện một loạt các bài kiểm tra tốc độ thấp. Shima Katsumo và Aratani Harumi tường trình lại rằng máy bay A6M1 có cách điều khiển tương tự chiếc A5M, nhưng cả hai phi công đều cảm nhận được rung động rất lớn khi cho máy bay tăng độ cao, và khi động cơ ở trạng thái nghỉ. [...]"

Sau chuyến bay thử đầu, chiếc A6M1 Zero đã được chỉnh sửa lại nhiều lần, cho bay thử suốt một tháng ròng. Rồi mẫu prototype số 2 được đưa ra. Khi bay thử mẫu A6M2, một phi công đã thiệt mạng. Lúc cho bay mẫu thứ 2, ông Jiro thật ngoài đời không có mặt, mà lúc đó đang ở Mitsubishi tại Nagoya. Tiếp tục sau nhiều chỉnh sửa tới prototype 12, cuối tháng 7 năm 1940, thì Không lực Đế quốc mới chấp nhận chiếc A6M, và đặt tên là máy bay Zero.

Tên chiếc Zero là A6M Type 00, rồi gắn kèm số model, như A6M2a chẳng hạn. Ý nghĩa mỗi chữ và số như sau:
- A: dùng để gọi máy bay tiêm kích (chiến đấu cơ) đặt trên mẫu hạm (tiếng Nhật ghi chữ Hán là hạm thượng chiến đấu cơ).
- 6: thế hệ máy bay thứ 6 của Không lực Đế quốc.
- M: Mitsubishi
- Type 00: tiếng Nhật ghi là "linh thức". Linh = 0, thức = type. Đặt theo năm của lịch cũ là năm 2600 (tức năm 1940).

___________________
Tựa đề là thơ Nguyễn Trãi.